تعریف سازمان چیست و انواع آن کدام است؟

نسان‌ها به‌طور طبیعی موجوداتی اجتماعی هستند. همین موضوع باعث می‌شود برای رفع نیازهای خود با یکدیگر تعامل و همکاری داشته و سازمان‌ها را تشکیل دهند. سازمان متشکل از افرادی است که باهم همکاری می‌کنند تا ورودی‌ها را به خروجی تبدیل کنند. ما در سازمان متولد می‌شویم. در سازمان زندگی می‌کنیم و درنهایت در سازمان می‌میریم. سازمان با تاروپود وجود ما گره خورده است. درواقع می‌توان حتی ادعا کرد رشد بشر امروزی از زمان به وجود آمدن سازمان‌ها شدت و سرعت گرفت. اما سازمان چیست؟ انواع آن کدام است؟ یک سازمان چه ویژگی‌هایی دارد؟ چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ جنبه‌های اصلی آن کدام است؟

با مدیربان همراه باشید تا به جواب سوالات بالا برسید.

تعریف سازمان چیست؟

انسان به دنیا آمد و نهاد‌ها شکل گرفتند. درواقع نهاد‌ها به وجود آمدند تا نیازهای اساسی انسان را برطرف کنند. برای مثال نهاد آموزش، نهاد اجتماعی و… . سازمان‌ها درون نهادها شکل می‌گیرند تا بخشی از نیازی را برطرف کنند که نهاد به‌دنبال رفع آن شکل گرفته است. 

واژه organization (به‌معنای سازمان) برگرفته از واژه organos (به‌معنای موجود زنده) در زبان یونانی است. تعاریف زیادی برای سازمان وجود دارد؛ اما شاید کامل‌ترین تعریف از سازمان این باشد:

سازمان یک واحد اجتماعی است که به‌طور آگاهانه (ساختارمند) هماهنگ شده و دارای مرز نسبتا مشخصی است و برای  تحقق هدف یا اهداف مشترک طراحی شده است. اعضای این واحد اجتماعی با تعاملاتی که باهم دارند و فعالیت‌هایی که انجام می‌دهند، به محقق شدن اهداف سازمانی کمک می‌کنند.

شرکت‌ها می‌توانند کوچک یا بزرگ، ساده یا پیچیده باشند. از دیدگاه مدیریت، سازمان سیستمی باز است که با محیط اطراف خود تعامل دارد. این سیستم متشکل از افرادی است که با تقسیم کار و انجام  فعالیت‌هایی گروهی، در تلاشند تا هدف مشترکی را محقق کنند.

اما از نگاه اقتصادی به تعریف متفاوت‌تری مواجه هستیم. در اقتصاد سازمان به‌عنوان نهادی اقتصادی تعریف می‌شود که منابع را به کالا و خدمات تبدیل می‌کند. 

اما بیاید تعریف سازمان را از یکی از بزرگان علم مدیریت هنری فایول بشنویم. هنری فایولمعتقد است که سازمان ساختاری سلسله‌مراتبی دارد که در آن وظیفه افراد کاملا مشخص است.

یک سازمان چه ویژگی‌هایی دارد؟

ویژگی‌های اصلی یک شرکت در تعریف خود آن وجود دارد که در ادامه هرکدام را بیشتر باز می‌کنیم.

هدف یا اهداف مشترک دارد

تمام شرکت‌ها اهداف مشخصی برای پیگیری دارند. هیچ سازمان موفق بدون هدفی وجود ندارد. درواقع سازمان‌ها با هدف رفع نیازی مشخص تشکیل می‌شوند. این اهداف می‌توانند طیفی گسترده داشته باشند؛ از تولید کالا و خدمات گرفته تا انجام تحقیقات علمی می‌تواند بخشی از اهداف شرکت باشند. برای مثال هدف از تشکیل سازمان ملل متحد، حفظ صلح جهانی و ارتقای حقوق بشر است.

استراتژی دارد

همان‌طورکه در مقاله استراتژی چیست گفتیم، به‌معنای راه رسیدن به اهداف است. هر شرکتی برای محقق شدن اهداف سازمانی برنامه و مسیری مشخص دارد. اگر هدفی وجود دارد به استراتژی هم نیاز داریم.

 به این مثال‌های ساده توجه کنید: 

اگر هدف یک شرکتی را درآمد ۵۰ میلیون تومان در ماه در نظر بگیریم، فرآیند‌هایی که باعث رسیدن به این درآمد می‌شود، استراتژی آن سازمان است.

اگر رفتن به تهران (برای رفع نیاز به تفریح ) یک هدف باشد، تمام فرآیند انتخاب وسیله نقلیه مناسب، توقفگاه‌ها، انتخاب جاده مناسب، انتخاب مکان اسکان و حتی سزعت حرکت استراتژی رسیدن به هدف محسوب می‌شوند.

درواقع استراتژی مسیری است که با پیگیری آن اهداف سازمان برآورده می‌شود. برای مثال سازمان ملل متحد از طریق برقراری صلح و روش‌های مسالمت‌آمیز (برای مثال به‌کارگیری کلاه آبی‌ها) به حفظ صلح در جهان کمک می‌کند.

مرز مشخصی دارد

وجود همین مرز مشخص در سازمان است که باعث پدید آمدن فرهنگ سازمانی می‌شود. هر سازمانی فرهنگ خاص خودش را دارد. این مرزها با نگاه به ارزش‌های سازمان، هنجارها، آداب و رسوم و باورهای حاکم بر سازمان، فرهنگ حاکم بر آن سازمان را شکل می‌دهد.

فرهنگ سازمانی روی رفتار افراد و عملکرد سازمان تاثیر به‌سزایی دارد؛ برای مثال یکی از ارزش‌های حاکم بر شرکت گوگل، نوآوری و خلاقیت است. وجود همین ارزش باعث به وجود آمدن فرهنگی برای تشویق ایده‌های خلاقانه شده است.

به سایر سازمان‌ها وابسته است

هر سازمانی برای بقا به سازمان‌های دیگر وابسته است. دقیقا مانند انسان‌ها که برای زنده ماندن به یکدیگر نیاز دارند، سازمان‌ها نیز به‌تنهایی دوام نخواهند آورد.

برای دستیابی به اهداف مشخص‌شده در شرکت نیاز به کمک گرفتن از سازمان‌های دیگر است. برای مثال اگر سازمانی در حال تولید محصول یا خدمتی است، برای اینکه محصول به دست افراد برسد، نیازمند کمک گرفتن از سازمان حمل ونقل می‌باشد.

سازمان عمری محدود دارد 

هیچ شرکتی تا ابد باقی نخواهد ماند. سازمان‌ها به وجود می‌آیند تا نیازی را از بشر رفع کنند و وقتی آن نیاز به‌طور کامل رفع شود، عمر سازمان به پایان رسیده است. طولانی بودن عمر بعضی از سازمان‌ها به‌معنای بقای ابدی آن‌ها نیست.

هر شرکتی براساس منحنی عمر محصول یک منحنی عمر دارد که ممکن است حتی ۲۰۰ سال طول بکشد؛ اما در‌هرحال در زمان مشخصی عمر سازمان به انتها می‌رسد؛ مانند شرکت کداک که بزرگ‌ترین شرکت تولید فیلم دوربین‌های آنالوگ عکاسی بود و با ظهور دوربین‌های دیجیتال و مجهز شدن گوشی‌ها به دوربین منحل شد؛ زیرا نیاز به فیلم عکاسی از بین رفت.

سیستم دارد

تمامی شرکت‌ها دارای سیستم‌هایی برای دستیابی به اهداف هستند؛ مانند سیستم‌های کنترل محصول، سیستم‌های ارتباطی، سیستم‌های تصمیم‌گیری و… . برای مثال سیستم‌های کنترل کیفیت وجود دارند تا محصولات با استانداردهای مشخص تولید شود.

اهداف سازمان چیست؟

تا اینجا چندبار درباره این  صحبت کردیم که شرکت‌ها اهداف مشخصی دارند. در وهله اول باید بدانیم که سازمان‌ها برای رفع نیاز‌های ما به وجود می‌آیند. توجه به این نکته مشخص می‌کند که اهداف سازمان هدف‌هایی هستند که مدیر سازمان آن‌ها را تعیین می‌کند تا سازمان علاوه بر اینکه در مسیر رفع نیاز حرکت می‌کند، به پتانسیل کامل خود نیز دست پیدا کرده و رشد مداوم را حفظ کند.

بنابراین اهداف سازمان براساس نیازی که سازمان باید رفع کند، طراحی می‌شود. اما آیا اهداف به‌تنهایی کافی هستند؟ قطعا خیر. اهداف نقطه نهایی مسیر یک سازمان هستند.

برای اینکه هدفی محقق شود، نیاز به برنامه‌ای استراتژیک داریم. اهداف سازمانی به سه دسته هستند: اهداف استراتژیک، اهداف تاکتیکی و اهداف عملیاتی. اهداف استراتژیک اهداف کلان و تصویر بزرگی است که هر سازمان از خود دارد. غالبا این اهداف در قالب منشور سازمان یا بیانیه‌های ماموریت در سازمان‌ها دیده می‌شود.

اهداف تاکتیکی نسبت به اهداف استراتژیک جرئی‌تر هستند و غالبا با عنوان اهداف تیمی شناخته می‌شوند. اهداف عملیاتی نیز اهدافی کوچک‌ترند که شامل وظایف روزانه کارمندان و تیم‌های کوچک سازمان می‌شود.

انواع سازمان و خصوصیات هرکدام

سازمان‌ها در اَشکال و اندازه‌های مختلفی وجود دارند؛ با اهداف، ویژگی و ساختار خاص خود. موضوع مهم در دسته‌بندی هر چیزی این است که بدانیم براساس چه معیاری قصد دسته‌بندی کردن داریم. در ادامه براساس چند معیار کلیدی و مهم به بررسی انواع سازمان می‌پردازیم.

انواع سازمان از نظر هدف تشکیل

از نظر هدف سازمان‌ها به دو دسته دولتی و غیردولتی تقسیم می‌شوند. سازمان‌های دولتی یا IGO که مستقیما توسط دولت یا معاهدات دولت‌های عضو تشکیل شده‌اند. سازمان‌های دولتی درگیر سیستم‌های سیاسی بین‌المللی هستند. 

در نقطه مقابل سازمان‌های غیردولتی یا NGO‌ها قرار دارند که معمولا افراد داوطلب آن‌ها را تاسیس و اداره می‌کنند. NGO‌ها مردم‌نهاد بوده و غالبا به دولتی وابسته نیستند. 

بررسی انواع سازمان از نظر ساختار 

سازمان‌ها براساس ساختار سازمانی، به دو دسته متمرکز و غیرمتمرکز تقسیم می‌شوند. به‌طورکلی ۷ ساختار متداول برای سازمان‌ها وجود دارد که در ادامه با آن‌ها آشنا می‌شوید.

ساختار عملکردی

در این سازمان‌ها کارکنان براساس تخصص کاری در بخش‌های مختلف قرار می‌گیرند؛ مانند حسابداری، بازاریابی، منابع انسانی و… . هر بخش یک مدیر دارد که بر عملکرد کارکنانِ همان بخش نظارت دارد.

ارتباطات در این سازمان‌ها به‌صورت بال به پایین است و غالبا همین موضوع باعث می‌شود بین بخش‌های مختلف سازمان ناهماهنگی به وجود بیاید.

ساختار تقسیمی

در این ساختار سازمان متشکل از واحدهای تجاری بسیاری است. در سازمان‌هایی با ساختار تقسیمی هر بخش مسئولیت یک محصول را برعهده می‌گیرد. البته این امکان نیز وجود دارد که بخش‌ها براساس موقعیت جغرافیایی یا حتی گروهی از مشتریان تقسیم‌‌بندی شود.

ساختار ماتریسی

این مدل ترکیبی از ساختار عملکردی و ساختار تقسیمی است. در این ساختار شبکه‌ای وجود دارد که کارکنان به مدیران عملکردی و مدیران پروژه گزارش دهند؛ بنابراین در ساختار ماتریسی دو مدیر وجود دارد.

ساختار شبکه‌ای

این ساختار سازمانی انعطاف‌پذیر و پویا را به وجود می‌آورد؛ زیرا به‌راحتی با محیط‌های تجاریِ در حال تغییر سازگار می‌شودک

ساختار مبتنی بر فرآیند

این ساختار باعث می‌شود شرکت حول فعالیت‌های کلیدی خود سازماندهی شود. 

ساختار مسطح

ساختار مسطح که به آن ساختار ساده هم می‌گویند. در این ساختار حداقلِ سطوح مدیریت را داریم و محیط سازمان مشارکتی و فراگیر است.

ساختار سلسله مراتبی

در سازمان‌هایی با ساختار سلسله‌مراتبی یک زنجیره فرمان واضح از بالا به پایین وجود دارد. هر سطح از سلسله‌مراتب داری اختیارات و مسئولیت‌های خاصی است و سطوح پایین‌تر دسترسی و اختیارات سطوح بالاتر را ندارند.

انواع سازمان از نظر اندازه

انواع سازمان از نظر نوع فعالیت

سازمان‌ها را از منظر نوع فعالیت‌شان هم می‌توان تقسیم‌بندی کرد. بر این اساس سازمان‌ها به سازمان‌های تولیدی، سازمان‌های خدماتی، سازمان‌های مالی، فن‌آوری اطلاعات تقسیم‌بندی می‌شوند. برای آشنایی بیشتر با فعالیت این سازمان‌ها با ما همراه باشید.

سازمان‌های تولیدی

از اسم این دسته مشخص است که این سازمان‌ها به تولید کالا می‌پردازند. تمرکز این سازمان‌ها روی تولید است. درواقع وجود این سازمان‌ها باعث ایجاد اشتغال و رشد اقتصادی جامعه می‌شود. کارخانه‌های تولید مواد غذایی مثال خوبی برای این دسته است.

سازمان‌های خدماتی

این دسته از سازمان‌ها نیز مانند دسته قبل در حال تولید محصول هستند؛ اما محصولات این سازمان‌ها ملموس نیست و با ارائه خدماتی مانند خدمات آموزشی، خدمات بهداشتی، حمل و نقل و مواردی از این قبیل به‌سمت تحقق اهداف و تامین نیازهای موجود می‌پردازند.

تمرکز این سازمان‌ها بر مشتری و کیفیت خدمات است؛ به همین دلیل است که غالبا ساختار ماتریسی دارند؛ چراکه برای متمرکز ماندن بر مشتری و کیفیت خدمات نیاز به انعطاف‌پذیری داریم. بیمارستان‌ها و شرکت‌های هواپیمایی در این دسته قرار می‌گیرند.

سازمان‌های مالی

بزرگ‌ترین ویژگی این سازمان‌ها پایبندی‌شان به قوانین و مقررات است. هدف از وجود این سازمان‌ها تسهیل جریان سرمایه، حمایت از سرمایه‌گذاری و رشد اقتصادی است. بانک‌ها، صرافی‌ها و شرکت‌های سرمایه‌گذاری نمونه‌هایی از سازمان‌های مالی هستند.

سازمان‌های فناوری اطلاعات

این سازمان‌ها هم محصولات ملموس و هم خدمات ارائه می‌دهند. این سازمان‌ها وجود دارند تا جامعه همگام با پیشرفت فناوری حرکت کند؛ بنابراین سازمان‌هایی وجود دارند تا به توسعه و تولید محصولات و خدمات نرم‌افزاری، سخت‌افزاری و شبکه‌ای بپردازند. در این سازمان‌ها نوآوری اهمیت دارد.

غالبا سرعت بالای پیشرفت فناوری و تکنولوژی می‌تواند برای این سازمان‌ها چالش‌برانگیز باشد؛ بنابراین این سازمان‌ها به ساختاری نیاز دارند که انعطاف‌پذیری بالا و سرعت پاسخگویی را پوشش دهد. شرکت‌های فناوری اطلاعات و تولید نرم‌افزار و سخت‌افزار در این دسته قرار می‌گیرند.

سازمان‌های تحقیق و توسعه (R&D)

این سازمان‌ها به‌عنوان موتور محرک پیشرفت در صنایع مختلف شناخته می‌شوند. سازمان‌های تحقیق و توسعه غالبا با دانشگاه‌ها و موسسات تحقیقاتی همکاری می‌کنند. هدف این سازمان‌ها افزایش دانش در حوزه‌های مختلف علمی و فنی است.

از ویژگی‌های بارز این سازمان‌ها ایجاد فناوری‌های جدید و تجاری‌سازی نتایج تحقیقات است. برای مثال شرکت‌های دارویی در دسته سازمان‌های تحقیق و توسعه قرار می‌گیرند.

جنبه‌های مختلف یک سازمان

 سازمان‌ها ساختاری اجتماعی هستند. ساختار پیچیده سازمان دلیل وجود جنبه‌های متفاوت آن است که در ادامه آن‌ها را بررسی می‌کنیم

ساختار سازمانی

مهم نیست سازمان کوچک است یا بزرگ. همه سازمان‌ها به ساختار نیاز دارند. ساختار سازمانی چگونگی تقسیم کار، سلسله‌مراتب، ارتباطات و چگونگی هماهنگی‌ها را در سازمان مشخص می‌کند. 

فرهنگ سازمانی

فرهنگ سازمانی همان بایدها و نبایدهای حاکم بر سازمان است، فرهنگ سازمانی براساس ارزش‌های حاکم بر سازمان شکل می‌گیرد و رفتار کارکنان را شکل می‌دهد.

پیشنهاد می‌کنیم برای آشنایی بیشتر با مفهوم و تعریف فرهنگ سازمانی، مقاله فرهنگ سازمانی چیست را بخوانید.

افراد و کارکنان

نیروی انسانی مهم‌ترین دارایی هر سازمانی است. افرادی که با مهارت‌ها، دانش، توانمندی‌ها و عملکردشان بر عملکرد سازمان تاثیر می‌گذارند، یکی از مهم‌ترین جنبه‌های سازمان هستند. 

فرآیندها

برای دستیابی به اهداف سازمان فرآیندهایی در جریان است. فرایند‌ها مجموعه‌ای از فعالیت‌هایی هستند که به‌صورت منظم و با هدف رسیدن به هدفی مشخص انجام می‌شوند. 

فناوری

یکی از جنبه‌های مهم هر سازمانی فناوری در آن سازمان است و نقش تکنولوژی در عملکرد سازمان را نمی‌توان نادید گرفت.

سخن پایانی

هر سازمانی اهداف مشخصی دارد و برای دستیابی به این اهداف استراتژی‌های مختلفی را استفاده می‌کند. سازمان‌ها دارای ساختارهای متفاوتی هستند که مشخص‌کننده چگونگی انجام کارها در سازمان است. ما همواره در سازمان‌ها حضور داریم و از بدو تولد تا زمان مرگ با سازمانه‌های مختلفی در تعامل هستیم.