تفکر خلاق چیست و چگونه رشد می‌کند؟

در دنیای امروز که هوش مصنوعی در بیشتر صنایع نفوذ کرده و ربات‌ها جایگزین شغل‌های انسان‌محور شده‌اند، خلاقیت یکی از مهم‌ترین مهارت‌های مورد نیاز در زندگی فردی و شغلی است. خلاقیت یعنی دیدن چیزهایی که وجود دارد و استفاده از آن‌ها به صورتی که قبلا نبوده است. تفکر خلاق به ما کمک می‌کند تا پیش‌فرض‌های خود را به چالش بکشیم، درباره خود‌ و دیدگاه‌هایمان به کشفیات جدیدی برسیم، از نظر ذهنی تیز بمانیم و حتی خوشبین‌تر باشیم.

همه ما به‌عنوان انسان ظرفیتی برای تفکر خلاق داریم؛ البته که بعضی افراد به‌طور طبیعی و ذاتی خلاق‌تر از دیگران هستند، اما پتانسیل خلاقانه فکر کردن در همه وجود دارد. جمله‌ معروفی از هیو مکلئود وجود دارد که می‌گوید همه افراد خلاق به دنیا می‌آیند؛ بنابراین کافی است برای پرورش تفکر خلاق و خلاقیت در خود تمرین کنیم.

به‌دلیل اهمیت این موضوع در این مقاله درباره تفکر خلاق و تکنیک های خلاقانه اندیشیدن به‌طور مفصل صحبت می‌کنیم. با مدیربان همراه باشید.

تفکر خلاق چیست؟

تفکر خلاق اساساً به‌معنای ارائه یک چیز جدید است. فرآیند پرورش تخیل شماست که به شما امکان می‌دهد خارج از چهارچوب فکر کنید. توانایی تفکر به‌صورت متفاوت یا به روشی منحصربه‌فرد که قبلا دیده نشده است. تمرینی برای تولید موارد جدید از اطلاعات موجود یا توسعه مفاهیم کاملاً تازه است. تفکر خلاقانه یعنی فکر کردن به روشی که قبلا فکر نکرده‌اید؛ یعنی خلق راه‌حلی جدید برای مشکلی قدیمی و تکراری.

تفکر خلاقانه می‌تواند رویکردهای جدیدی برای مشکلات، اطلاعات جدید از داده‌ها، محصولات یا برداشتی تازه از یک تعارض و اختلاف ایجاد کند. آموزش ذهن خود برای تفکر خلاق کمک می‌کند تا روش‌هایی جدید خلق کنید، مسائل را حل کنید و منعطف‌تر با موقعیت روبرو شوید. وقتی با ذهن باز و خلاق فکر می‌کنید، به فردی شادتر تبدیل می‌شوید؛ فردی که آماده پذیرش شگفتی‌های هیجان‌انگیز زندگی است.

چرا خلاقانه اندیشیدن مهم است؟

همه افراد لازم دارند که خلاقانه فکر کنند. اما دلیل آن چیست؟ همه ما تمایل داریم از الگوهای ثابتی برای فکر کردن استفاده کنیم. بااین‌حال، الگوهای فکری ثابت ممکن است مانع خلاقیت شما شوند و شما را در روال‌هایی ناکارامد گیر بیاندازد.

خلاقانه اندیشیدن به شما نشان می‌دهد راه‌حل‌های زیادی برای هر مشکلی وجود دارد و توسعه مهارت‌های تفکر خلاق به شما کمک می‌کند راه‌حل‌های نوآورانه را سریع‌تر بشناسید. به‌علاوه، خلاقیت در سال ۲۰۲۰ محبوب‌ترین مهارت نرم بود؛ پس می‌توان نتیجه گرفت که تقویت مهارت‌های خلاقیت می‌تواند شما را در محل کار نیز از همکارانتان متمایز کند.

چند مورد از مزایا و فوائد تفکر خلاق

پرورش تفکر خلاقانه فوائد و مزایای زیادی دارد؛ ازجمله:

تقویت مهارت حل مساله

خلاقانه فکر کردن به شما کمک می‌کند تا راه‌حل‌های بیشتری برای یک مساله پیدا کنید؛ به‌عبارتی با استفاده از تفکر خلاقانه حل مساله برایتان راحت‌تر می‌شود. طبیعی است هرچه راه‌حل‌های بیشتری برای یک مساله در دسترستان باشد، حل و گذر کردن از آن نیز راحت‌تر خواهد بود. پیشنهاد می‌کنیم با مطالعه مقاله حل مساله چیست با انواع تکنیک های حل مساله آشنا شوید و این مهارت مهم را در خودتان تقویت کنید.

افزایش انعطاف‌پذیری

تفکر خلاق شما را انعطاف‌پذیرتر می‌کند؛ زیرا باعث می‌شود روال‌های گذشته را دنبال نکنید و به‌دنبال کشف و خلق راه‌های جایگزین باشید.

کشف ایده‌های جدید

روش‌هایی که برای تفکر خلاق استفاده می‌شود، مانند طوفان فکری به کشف ایده‌های جدید منجر می‌شود.

افزایش اعتمادبه‌نفس

تفکر خلاق و اعتمادبه‌نفس رابطه‌ای مستقیم باهم دارند. هرچه خلاقانه‌تر فکر کنید، اعتمادبه‌نفستان بالاتر می‌رود. هربار که ایده‌ای جدید تولید یا راهی برای حل مساله پیدا می‌کنید، اعتمادتان به خودتان بیشتر می‌شود.

احساس رضایتمندی

خلاقانه فکر کردن باعث می‌شود در تمام مراحل زندگی خود احساس رضایت کنید؛ زیرا با بروز چالش‌ها و مشکلات احساس نمی‌کنید به بن‌بست رسیده‌اید؛ زیرا توانایی دیدن چیزهایی را دارید که دیگران نمی‌توانند ببینند. شما کسی هستید که همیشه آماده کشف چالش‌های جدید و خلق راه‌های جدید است.

انواع تفکر‌ خلاقانه

تفکر خلاق دارای دو نوع همگرا و واگراست که در ادامه بیشتر با آن‌ها آشنا می‌شویم.

۱. تفکر همگرا

تفکر همگرا بر یافتن یک راه‌حل کاملاً تعریف‌شده برای یک مشکل تمرکز دارد؛ برای مثال وقتی دستگاهی در شرکت خراب می‌شود، تکنسین دستگاه با شرکت خدمات و پشتیبانی آن دستگاه تماس می‌گیرد.

۲. تفکر وگرا

تفکر واگرا نقطه مقابل تفکر همگراست و خلاقیت بیشتری را شامل می‌شود. کسی که تفکر واگرا دارد، معتقد است تماس با پشتیبانی تنها یکی از راه‌حل‌های موجود است؛ بنابراین به بررسی ویدیوهای مرتبط در یوتوب می‌پردازد و تلاش می‌کند تا دلیل خرابی را پیدا کند تا بتواند از این اتفاق در آینده جلوگیری کند.

تبدیل شدن به یک متفکر خلاق به شما کمک می‌کند تا هر دو طرف مغز خود را تمرین دهید و مطمئن شوید که مشکلات را از زاویای گوناگون می‌بینید.

تکنیک‌های تفکر خلاق

بالاتر گفتیم همه می‌توانند خلاقانه فکر کنند. در ادامه روش‌هایی کاربردی برای پرورش تفکر خلاق ارائه می‌کنیم.

۱. بارش یا طوفان فکری راه بیندازید

طوفان فکری محیطی را فراهم می‌کند که فرد، آزادانه و بدون تعصب و محدودیت ایده‌های خودش را بیان کند.وقتی در محل کار هستید، کمک گرفتن از چندین نفر برای حمایت از مشکلات می‌تواند یک راه خلاقانه و موثر برای نزدیک شدن به چالش‌های خاص باشد.

طوفان فکری فرآیندی خلاقانه است؛ زیرا از شما می‌خواهد به ایده‌های نوآورانه فکر کنید و سپس آن‌ها را براساس کارآمد بودنشان اولویت‌بندی کنید. برای این کار به ارائه راه‌حل‌های خلاقانه و سازماندهی خلاقانه از سمت افراد دیگر نیاز داریم.

به طور کلی دو‌ نوع طوفان فکری وجود دارد: فردی و گروهی. در طوفان فکری فردی شما به‌تنهایی و بدون ترس از محدود شدن در یک گروه طوفان فکری می‌کنید. این نوع بارش فکری برای مسائل ساده بهترین نتیجه را دارد؛ مسائلی که می‌توانید بدون نیاز به یک گروه بزرگتر حل کنید.

در طوفان فکری گروهی شما در یک گروه ایده‌ها را بدون محدودیت و ترس عنوان می‌کنید تا به حل مساله‌ای کمک کنید که در گروه مطرح شده است. این نوع بارش فکری برای مشکلات پیچیده بهتر عمل می‌کند؛ زیرا تعداد اعضای مناسبی را دارید که در فعالیت شرکت می‌کنند. غالبا برای تولید محصول جدید، تیم طراحی از طوفان فکری کمک می‌گیرد.

۲. نقشه ذهنی (Mind Map) ایجاد کنید

برای پرورش خلاقیت استفاده از نقشه‌های ذهنی نیز یک استراتژی عالی است. ایده نقشه ذهنی برای اولین‌بار توسط تونی بوزان مطرح شد. او معتقد بود مغز انسان تصاویر و رنگ‌ها را بهتر از کلمات درک و پردازش می‌کند. نقشه ذهنی نموداری است که اطلاعات را حول یک موضوع مرکزی پیوند می‌دهد.

برخلاف بسیاری از روش‌های یادداشت‌برداری، در رسم نقشه ذهنی می‌توانید به‌جای کلمات از تصاویر و رنگ‌‌ها استفاده کنید. این ابزار گرافیکی برای تقویت خلاقیت شما بسیار مؤثر است؛ زیرا تولید ایده را اسان می‌کند. نقشه ذهنی به شما امکان می‌دهد درباره یک مفهوم یا موضوع عمیق‌ شوید و موضوعات مرتبط به مساله را سازمان‌دهی کنید.

می‌توانید به‌صورت دستی نقشه ذهنی خود را ایجاد کنید یا از نرم‌افزارهای مخصوص این کار استفاده کنید. در یک نظرسنجی ۴۴درصد از کسانی که از روش ایجاد نقشه ذهنی استفاده می‌کنند، ادعا کردند سرعت کارشان به‌طور قابل توجهی سریعتر از قبل شده است و ۴۰درصد ادعا کردند که به‌طور قابل توجهی خلاق‌تر شده‌اند.

۳. رویاپردازی کنید

اکثر ما به‌خاطر خیالپردازی در طول روز و در محل کار مورد سرزنش قرار گرفته‌ایم؛ زیرا خیالپردازی باعث از بین رفتن تمرکز و سردرگمی ذهن می‌شود. آیا تابه‌حال به این فکر کرده‌اید که خیالپردازی چه مزایایی دارد؟ خیالبافی اغلب با تنبلی و عدم تمرکز همراه است؛ درحالی‌که خیال‌پردازی می‌تواند خلاقیت شما را افزایش دهد.

مطالعه‌ای در مجله Psychological Science نشان می‌دهد افرادی که به خود اجازه رویاپردازی می‌دهند، نسبت به دیگران خلاقیت بیشتری دارند.

روانشناسان هاروارد می‌گویند ما ۵۰درصد از زمان خود را صرف فکر کردن به چیزهایی غیر از کار می‌کنیم. اگر رویاپردازی خود را به‌سمت چالش‌های تجاری و پروژه‌هایی هدایت کنید که نیاز به راه‌حل دارند، ممکن است بتوانید راه‌حل‌های جدیدی ارائه دهید. اگر به ذهن خود اجازه پرواز را ندهید، خود را از پیدا کردن راه‌حل‌های خلاقانه محروم کرده‌اید.

۴. بسیار زیاد سوال بپرسید

پرسیدن سوالات درست هنری است که باید بتوانید در آن مهارت داشته باشید تا خلاقیتتان افزایش پیدا کند.اما چه سوالاتی می‌تواند به شما کمک کند تا به یک حلال مشکلات خلاق تبدیل شوید؟ سوالاتی بپرسید که احتمالات را بررسی می‌کنند. این مدل سوالات چالش‌ها را به فرصت تبدیل می‌کنند. این سوالات اغلب سوالاتی هستند که نیاز به تفکر نقاد دارند. (تفکر انتقادی جزء جدانشدنی از تفکر خلاق است؛ بنابراین برای کارایی بیشتر همزمان خود را به تفکر خلاق و نقاد مجهز کنید)

سوالاتی بپرسید که با چگونه و چرا شروع می‌شوند؛ زیرا به شما کمک می‌کند تا خلاقانه‌تر فکر‌ کنید. لازم نیست سوالات شما همیشه منطقی باشند؛ اما اگر سؤالاتتان انتقادی باشند، بهترین کارایی را دارند؛ زیرا سؤالاتی هستند که باعث برانگیخته شدن تفکر خلاق می‌شوند.

می‌توان از تکنیک ۶ چرا برای پرسیدن سوالات استفاده کرد. به این صورت که درباره موضوع یک سوال چرا می‌پرسیم و به آن جواب می‌دهیم. سپس دوباره یک چرا از جواب اول می‌پرسیم و به همین ترتیب تا ۶ لایه روی موضوع عمیق می‌شویم؛ درست مانند پوست کندن پیاز که با کندن هر لایه به مرکز آن نزدیک‌تر می‌شویم.

۵. از کلاه‌های رنگی استفاده کنید

شش کلاه تفکری سیستمی است که توسط ادوارد دی‌بونو به‌عنوان رویکردی برای ترویج تفکر خلاق طراحی شده است و ابزاری است که برای تقویت تفکر واقعی استفاده می‌شود تا فرآیند را سازنده‌تر و متمرکزتر کند.

این ابزار تفکر را به ۶ نقش مختلف تقسیم می‌کند که هر نقش با یک کلاه تفکر نمادین رنگی مشخص می‌شود. این رویکرد با تغییر ذهنی از یک کلاه به کلاه دیگر به تغییر جهت افکار و تقویت تفکر خلاق کمک می‌کند.

۶. تفکر جانبی را تقویت کنید

یکی از راه‌های مقابله با پیش‌فرضهای موجود ذهنی و حل مسئله، توسعه مهارت‌های تفکر جانبی است. تفکر جانبی شامل تولید آگاهانه راه‌حل‌های جایگزین و زیر سوال بردن آگاهانه مفروضات است. تفکر جانبی درواقع مانند پلی بین تفکر انتقادی و تفکر خلاق عمل می‌کند و راهی فراهم می‌کند که در آن می‌توانیم اطلاعات جایگزین را در نظر بگیریم.

تفکر جانبی برای اولین‌بار توسط ادوارد دی بونو مطرح شد و مانند شش کلاه تفکر یکی از ابزارهای تقویت تفکر‌ خلاق محسوب می‌شود.برای استفاده از تفکر جانبی می‌توانید روی برگه‌ای سه ستون با عناوین مثبت، منفی و جالب بکشید و برای موضوع خود این ستون‌ها را پر کنید. تفکر جانبی به شما کمک می‌کند به روشی غیرمعمول و غیرمتعارف فکر‌کنید.

۷. فقط شروع کنید

این ایده که شما فقط در صورتی می‌توانید خلاق باشید که ذاتاً هنرمند باشید، باید اصلاح شود. هر انسانی می‌تواند خلاق باشد؛ زیرا همه ما توانایی ابداع یا کشف ایده‌های جدید را داریم. کافی است نقاط قوت خود را در آغوش بگیریم و در فعالیت‌هایی شرکت کنیم که مهارت‌های تفکر خلاق ما را افزایش می‌دهد.

۸. با هنر درگیر شوید

به نظر می‌رسد افرادی که به تماشای تئاتر می‌روند، به کنسرت می‌روند یا خودشان به فعالیت‌های هنری می‌پردازند، نسبت به کسانی که با هنر میانه‌ای ندارند، می‌توانند خلاقانه‌تر فکر کنند.

این باور وجود دارد که این فعالیت‌ها به ما کمک می‌کنند تا موضوعات را از منظر جدیدی ببینیم؛ بنابراین خلاقانه‌تر فکر کنیم. هنر می‌تواند به شما کمک کند تا ارتباطاتتان را نیز تقویت کنید

وقت گذاشتن برای لذت بردن از هنر یا خلق چیزی در اوقات فراغت به شما کمک می‌کند تا زاویه دید خود را به‌طور کلی گسترش دهید.

کسانی که از هنر برای تقویت تفکر‌خود استفاده می‌کنند، اذعان دارند زمانی که به کارهای هنری مشغولند، در بند محدودیت‌ها نیستند و ذهن بازتری دارند.

۹. بازی کنید

بازی کردن به‌طرز شگفت انگیزی بر خلاقیت تاثیر می‌گذارد. بازی یکی از راه‌های اصلی یادگیری کودکان است. متاسفانه با بالا رفتن سن دیگر به فکر بازی کردن و لذت بزدن از فرآیند بازی‌ها نیستیم و بیشتر نگران نظر بقیه درباره خودمان هستیم.

به تدریج، ما دیگر بازی نمی‌کنیم و این می‌تواند به نوعی اشتباه باشد؛ زیرا تحقیقات نشان داده است بزرگسالانی که برای بازی وقت می‌گذارند، از مزایایی بهره‌مند هستند که دیگران از آن‌ها بی‌بهره‌اند؛ مانند بهره‌وری بیشتر، خلاقیت بیشتر و سلامت و شادی بیشتر.خجالت از بازی کردن ممکن است مانع نوآوری شود.

مطالعات نشان داده است حتی در محیط کار، بازی باعث افزایش خلاقیت، بهره‌وری و انسجام کار گروهی می‌شود. شرکت‌های بزرگی مانند کوگل محیط کار را با میزهای بیلیارد، پینگ پنگ و فوتبال پوشش می‌دهند؛ زیرا از تاثیر بازی بر تفکر‌و خلاقیت کاملا آگاهند؛ بنابراین اگر احساس شرم، شما را از ایجاد فضا برای بازی بیشتر در زندگی باز می‌دارد، فقط به یاد داشته باشید فواید آن بسیار بیشتر از خطراتش است.

۱۰. تکنیک اسکمپر (scamper)

این ابزار قدرتمند که توسط الکساندر آزبورن و بعدها باب ابرل ابداع شد، رویکردی ساختاریافته برای خارج از چهارچوب فکر کردن و خلق ایده‌های تازه ارائه می‌دهد.

چه کارآفرینی باشید که به‌دنبال توسعه محصولات خود است، چه بازاریابی که به‌دنبال راه‌های منحصربه‌فرد برای تبلیغ برند خود، تکنیک SCAMPER می‌تواند تغییری اساسی در نتیجه به وجود آورد. تکنیک SCAMPER یک روش خلاقانه برای حل مسئله است که افراد را تشویق می‌کند متفاوت فکر کنند و راه‌حل‌های خلاقانه تولید کنند.

هر حرف در اسکمپر جنبه متفاوتی از تکنیک را نشان می‌دهد:جایگزین کردن (substitute)، ترکیب کردن (combine)، تطبیق (adapt)، اصلاح (modify)، استفاده دیگر (put to another use)، حذف (eliminate) و معکوس (reverse) کردن.

با به کارگیری سیستماتیک این هفت استراتژی، افراد و تیم‌ها می‌توانند دیدگاه‌های جدید را کشف کنند، مفروضات را به چالش بکشند و ایده‌های منحصربه‌فردی ارائه دهند.

موانع خلاقانه فکر کردن چه چیزهایی است؟

در کنار آشنایی با راهکارهای پرورش تفکر خلاق بد نیست با موانع خلاقانه اندیشیدن هم آشنا شویم. در ادامه مهم‌ترین این موانع را بیان می‌کنیم.

۱. شکایت کردن و غر زدن درباره مشکلات

یهتر است به‌جای تمرکز روی مساله روی راه‌حل متمرکز شوید. زندگی ‌پر از غافلگیری و چالش‌های ریز و درشت است. شکایت کردن از مشکلات مانع از فکر کردن یه‌خصوص خلاقانه فکر کردن است و شما را در آن مشکل گیر می‌اندازد.

۲. نگرانی درباره قضاوت دیگران

ترس و نگرانی از قضاوت دیگران تمایل به ریسک کردن را در شما کاهش می‌دهد و باعث می‌شود ترجیح دهید تا الگوهای فکری سابق را ادامه دهید و از دایره امن ذهنی خود خارج نشوید؛ بنابراین تفکر خلاق در شما کشته می‌شود.

۳. بیان نکردن ایده‌ها

اگر شما هم فکر می‌کنید خلاقیت یعنی داشتن ایده‌ای که دیگران ندارند، سخت در اشتباهید. ایده‌های خود را بیان کنید حتی اگر فکر‌می‌کنید این ایده جدید نیست. شاید بتوان آن را به روشی جدید به کار گرفت.

۴. یادگیرنده نبودن

هر زمان که احساس کردید دیگر چیزی برای یادگیری وجود ندارد، در حال از بین بردن خلاقیت خود هستید. به یاد داشته باشید یادگیری هرگز متوقف نمی‌شود و افراد خلاق دائما در حال یادگیری هستند.

۵. ماندن در قواعد و چهارچوب‌ها

خلاقیت یعنی خارج از چهارچوب فکر کردن. اگر باورها و پیش‌فرض‌های خود را به چالش نکشید، به خلاقیت دست پیدا نمی‌کنید.

ویژگی‌های متفکران خلاق چیست؟

• دارای ذهن باز هستند؛
• ریسک‌پذیرند و از چالش‌های جدید استقبال می‌کنند؛
• به یادگیری و کشف علاقه‌مندند؛
• انعطاف پذیری و سازگاری بالایی دارند؛
• اعتمادبه‌نفس بالاتری دارند؛
• در مشکلات گیر نمی‌کنند (یا راهی خواهند یافت یا راهی خواهند ساخت).

کوچینگ چگونه باعث افزایش خلاقیت می‌شود؟

کوچینگ فرآیندی است که در آن کوچ با سوالات درست و قدرتمند به افراد کمک می‌کند تا چالش و مسائل خود را از زوایای متفاوت بررسی کند. در فرآیند کوچینگ، کوچ با صلاحدید خود می‌تواند از ابزارهایی مانند طوفان فکری، شش کلاه تفکر و تفکر جانبی به مراجع کمک کند تا غیرمتعارف و خلاقانه فکر کند؛ بنابراین کوچینگ می‌تواند با به چالش کشیدن پیش‌فرض‌های شما نحوه تفکر‌تان را تغییر دهد.

اگر با مهارت کوچینگ یا مربیگری آشنایی کافی ندارید، حتما مقاله کوچینگ چیست را مطالعه کنید.

سخن پایانی

در این مقاله درباره تفکر خلاق و تکنیک های آن صحبت کردیم؛ زیرا در دنیایی که دائماً در حال تحول است، توانایی تفکر خلاق و حل مشکلات به روش‌های نوآورانه بیش از هر زمان دیگری حیاتی به نظر می‌رسد. یادتان باشد که پرورش تفکر خلاقانه و رسیدن به خلاقیت یک مقصد نیست؛ بلکه یک سفر است؛ سفری که نه‌تنها باعث تقویت خلاقیت در شما می‌شود، بلکه زندگیتان را از بسیاری جهات رشد و توسعه می‌بخشد.