تفکر انتقادی چیست و چطور تقویت می‌شود؟

آخرین‌باری که به فرآیند تصمیم‌گیری‌تان فکر کردید، چه زمانی بود؟ آیا وقت می‌گذارید تا گزینه‌های موجود را قبل از انجام کاری بسنجید و به تمام نتایج ممکن فکر کنید؟ یا فقط ملاک عمل شما دانش، اطلاعات و تجربه‌های قبلی‌تان است؟ اگر قبل از هر کاری نقادانه به آن نگاه کنید و برای سنجش همه عوامل، انتخاب‌ها و نتایج ممکن وقت بگذارید، ممکن است به نتایج بهتری دست پیدا کنید. داشتنِ تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا پیش‌فرض‌ها و دیتاهای قبلی را زیر سوال ببرید و به‌عنوان یک انسان بی‌طرف به مسائل نگاه کنید؛ درواقع شما را از سوگیری دور نگه می‌دارد. در این مقاله می‌خواهیم درباره تفکر انتقادی و کاربردهایش در زندگی و کار صحبت کنیم و راه‌های پرورش و تقویت آن را شرح دهیم. با مدیربان همراه باشید.

تعریف تفکر انتقادی به زبان ساده

بیایید قبل از تعریف تفکر انتقادی ببینیم تفکر غیرانتقادی چگونه تفکری است. تفکر غیرانتقادی یعنی موافقت با بخشی از اطلاعات دریافتی بدون زیر سوال بردن ادعا؛ یعنی شما به‌سرعت آنچه ارائه می‌شود را بدون در نظر گرفتن عواقب آن تأیید می‌کنید. در مقابل، تفکر انتقادی، فاصله گرفتن از اطلاعات ارائه‌شده و زیر سوال بردن آن اطلاعات است.

در مقاله تفکر خلاق چیست گفتیم که این مهارت یک مهارت اساسی در قرن بیست‌ویکم است. اگر خلاقیت را با تفکر انتقادی تکمیل نکنید، همه‌چیز بیهوده است. برای بهره بردن از تفکر نیاز است تا به موضوع تفکر به چشم بسته‌ای پر از مهارت نگاه کنیم. تفکر خلاق، تفکر نقاد، تفکر طراحی، تفکر سیستمی و انواع دیگر تفکر در این بسته وجود دارد و یکدیگر را تکمیل می‌کنند.

در دنیای پیچیده و پر از اطلاعات امروز که به‌راحتی می‌توان در بی‌ربطی گم شد و اولویت‌ها را نادیده گرفت، تفکر انتقادی یک مهارت حیاتی است؛ زیرا  این مهارت توانایی تفکیک موارد مهم و مرتبط برای تصمیم‌گیری بهتر و زیر سوال بردن پیش‌فرض‌هاست.

تفکر انتقادی توانایی جمع‌آوری و تجزیه‌وتحلیل اطلاعات برای رسیدن به نتیجه است. تفکر نقاد توانایی شما برای تجزیه اطلاعات، داده‌ها، آمار و جزئیات دیگر به منظور شناسایی راه‌حل رضایت‌بخش است. وقتی منتقدانه تفکر‌ می‌کنید، به‌جای آنکه به‌صورت خودکار تمامی استدلال‌ها و نتایج را بپذیرید، به احتمال زیاد تمام نتایج و استدلال‌های ممکن را زیر سوال می‌برید.

افرادی که از تفکر انتقادی استفاده می‌کنند، می‌خواهند مسائل و موضوعات را در سطح عمیق‌تری بررسی کنند و برای راه حل‌ها و نتایج ممکن، شواهد محکم داشته باشند تا قبل از تصمیم‌گیری همه نتایج و احتمالات ممکن را شناسایی کرده باشند.

چرا داشتنِ تفکر نقاد مهم است؟

تصمیماتی که می‌گیرید بر کیفیت زندگی شما تأثیر می‌گذارد. اگر می‌خواهید مطمئن شوید بهترین، موفق‌ترین و شادترین زندگی ممکن را دارید، بهتر است آگاهانه تصمیم بگیرید. تفکر انتقادی به شما این قدرت را می‌دهد تا تصمیمات آگاهانه بگیرید.

توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی، مهارت‌های حل مسئله شما را بهبود می‌بخشد، توانایی تصمیم‌گیری مبتنی بر داده‌ها را افزایش می‌دهد و روشی برای مقابله با مشکلات پیچیده به شما ارائه می‌دهد. متفکران انتقادی با ابهامات مشکلی ندارند و حاضرند فرضیه‌های خودشان را به چالش بکشند تا به بهترین نتیجه ممکن برسند.

تفکر نقاد چه مزایایی دارد؟

قبل از اینکه بیشتر درباره تفکر انتقادی بدانیم و با روش‌های پرورش آن آشنا شویم، بهتر است کمی درباره مزایای آن صحبت کنیم. بعضی از این مزیت‌ها عبارتند از:

۱. باعث بهبود تصمیم‌گیری در شما می‌شود

تفکر نقادانه به شما کمک می‌کند به‌جای تکیه بر یک رویکرد واحد، نحوه برخورد با مسائل را به روش‌های مختلف یاد بگیرید.

۲. باعث افزایش توانایی حل مسئله می‌شود

از‌آنجایی‌که تفکر انتقادی بر رسیدن به بهترین نتیجه براساس تمام اطلاعات موجود تاکید دارد، بخش کلیدی حل مسئله است. وقتی تفکر انتقادی به‌درستی استفاده شود، به شما کمک می‌کند تا هر مشکلی را حل کنید؛ از چالش در محل کار گرفته تا مشکلات در زندگی روزمره.

۳. سوگیری‌های شخصی را کاهش می‌دهد

مهارت تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا اطلاعات را تجزیه‌وتحلیل و پردازش کنید تا به یک نتیجه غیرمتعصیانه برسید. بخشی از فرآیند تفکر انتقادی این است که سوگیری‌های شخصی خود را رها کنید و براساس اطلاعات واقعی و موجود به نتیجه برسید.

۴. کنجکاوی را تحریک می‌کند

کنجکاوی به افراد کمک می‌کند به‌دنبال چیزهایی فراتر از ارزش ظاهری باشند. کنجکاوی به شما این امکان را می‌دهد که برای به دست آوردن نتیجه بهتر، عمیق‌تر کاوش کنید و پیوسته در حال یادگیری باشید.

۵. . باعث صرفه جویی در زمان می‌شود

اصلی‌ترین مزیت مهارت‌های تفکر اعم از تفکر خلاق، نقاد و… جلوگیری از پرش‌های فکری و جهت دادن به فرآیند تفکر است. ذهن ماشین تولید افکار است. اگر به تفکر‌خود جهت ندهید، در افکار خود گم خواهید شد و زمان زیادی را از دست خواهید داد. 

۶. استدلال‌های بهتری خواهید داشت

افرادی که تفکر انتقادی را در خود تقویت می‌کنند، می‌دانند چگونه از استدلال‌های استقرایی و قیاسی استفاده کنند؛ بنابراین مشکلات را به‌طور موثرتر حل خواهند کرد و به نتایج بهتری دست خواهند یافت.

۷. تفکر تحلیلی شما را تقویت می‌کند

بخشی از تفکر انتقادی، ارزیابی داده‌هایی است که از منابع مختلف به دست می‌آید. این ارزیابی برای دستیابی به بهترین نتیجه لازم و ضروری است. تفکر تحلیلی به افراد این امکان را می‌دهد که به‌جای سوگیری‌های شخصی، برای جمع‌آوری و مصرف اطلاعات تلاش کنند تا به بهترین نتیجه برسند.

۸. ارزیابی‌های بهتری خواهید داشت

هرچه سوال سخت‌تر باشد، پاسخ دادن به آن سخت‌تر خواهد بود. حتی اگر بتوانید بدون سوگیری و تعصب داده‌ها را جمع‌آوری کنید، توانایی ارزیابی داده‌ها را نمی‌توان نادیده گرفت. باید بتوانید با اطمینان براساس داده‌هایی تصمیم بگیرید که در دسترس دارید.

مراحل تفکر انتقادی

پس از اینکه با تعریف تفکر انتقادی آشنا شدید، بهتر است درباره مراحل آن صحبت کنیم تا بدانید برای نقادانه فکر کردن چه فرایندی را باید طی کنید. این مراحل عبارتند از:

۱. مساله را شفاف کنید

قبل از به کار گیری مهارت‌های تفکر انتقادی نیاز است بدانید مساله دقیقا چیست. شناسایی و شفاف کردن موضوع از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است. حتی می‌توان ادعا کرد که مهم‌ترین مرحله برای انتقادی اندیشیدن این مرحله است؛ زیرا اطلاعات به‌دست‌آمده در این مرحله بر مراحل بعدی تاثیر می‌گذارد.

این مرحله شامل نگاهی به مسئله از چند منظر مختلف و پرسیدن سوالاتی است؛ مانند:

• موضوع چیست؟
• چرا این اتفاق افتاده است؟
• من چه فرضیاتی دراین‌باره دارم؟

۲. تحقیق کنید

در این مرحله، شما احتمالاً یک شِمای کلی از مساله دارید؛ اما برای اینکه بهترین راه‌حل را پیدا کنید، باید در مساله عمیق‌تر شوید.در طول فرآیند تحقیق، اطلاعات مربوط به مشکل را جمع‌آوری کنید؛ ازجمله داده‌ها، آمار و هر نوع اطلاعاتی که به نظر برای حل مساله کمک‌کننده است.

مهم است که در این مرحله هم پیش‌فرض‌های خود را درباره درست یا غلط بودن اطلاعات کنار گذاشته و مطمئن شوید که اطلاعات را از منابع مختلف جمع‌آوری می‌کنید؛ به‌ویژه اگر آن منابع با ایده‌ها و پیش فرض‌های شخصی شما برای حل مساله مغایرت داشته باشد.

جمع‌آوری اطلاعات متنوع در توانمند کردن شما در به کارگیری تفکر انتقادی ضروری است. اگر اطلاعات کافی به دست نیاورید، توانایی شما برای تصمیم‌گیری نهایی دچار انحراف می‌شود. تفکر انتقادی به شما کمک می‌کند تا بهترین نتیجه گیری را شناسایی کنید.

یادتان باشد قرار نیست با تعصبات و پیش‌فرض‌های خودتان پیش روید؛ بلکه در این مرحله در حال تحقیق برای یافتن بهترین گزینه هستید. بخش بزرگی از توسعه مهارت‌های تفکر انتقادی این است که یاد بگیرید چگونه به نتایج بی‌طرفانه برسید.

برای انجام این کار، ابتدا باید سوگیری‌هایی را شناسایی کنید که در حال حاضر دارید و سپس وجود آن‌ها را بپذیرید؛ مثلا ممکن است فرضیاتتان درست نباشد؛ بااین‌حال نسبت به پرسیدن نظر هم‌تیمی‌های خود سوگیری داشته باشید. بهتر است نظر اعضای تیم خود را در نظر بگیرید؛ زیرا شناسایی این جزئیات به شما در مراحل بعدی کمک می‌کند.

۳. بین داده‌ها ارتباط برقرار کنید

همان‌طورکه جمع‌آوری انواع اطلاعات مهم است، تعیین میزان مرتبط بودن منابع مختلف اطلاعات هم مهم است. از این گذشته، فقط به این دلیل که داده وجود دارد، به‌معنای مرتبط بودن آن‌ها باهم نیست.

وقتی تمام اطلاعات را جمع‌آوری کردید، داده‌های غیرمرتبط را شناسایی و غربال کنید. ترکیب همه این اطلاعات و تعیین اهمیت هرکدام به شما کمک می‌کند منابع داده‌های مختلف را بسنجید و بعداً در فرآیند تفکر انتقادی به بهترین نتیجه برسید.

۴. استدلال بیاورید

نظر دادن و داشتن ایده برای حل مساله کاری است که همه ما به‌عنوان انسان به‌راحتی انجام می‌دهیم. مردم نظرات خود را ارائه می‌دهند؛ اما به‌ندرت دلایل حمایتی برای دیدگاه خود دارند. افراد در این مرحله برای حمایت از نظر خودشان از استدلال قیاسی و استقرایی استفاده می‌کنند. وقتی برای تصمیم گیری بهتر به مشاهدات و تجربیات قبلی خود یا دیگران تکیه می‌کنیم، در حال استفاده از استدلال استقرایی هستیم.

به‌عنوان مثال، اگر آسمان آفتابی باشد، منطقی است فرض کنید نیازی به چتر ندارید؛ زیرا در روزهای آفتابیِ گذشته شاهد بارندگی نبوده‌اید (یا به ندرت این اتفاق افتاده). استدلال استقرایی فرآیندی منطقی برای نتیجه‌گیری از رویدادهای گذشته است و جزء ضروری آمار، تحقیق و احتمال به حساب می‌آید.

５. شواهد را در نظر بگیرید

چطور می‌توان به یک ادعا اعتماد کرد و ایده‌ای را کارامد درنظر گرفت؟ برای آزمودن یک استدلال محکم شواهدی که پشتوانه ادعاها هستند را بررسی کنید تا بفهمید چقدر خوب و محکم هستند.

وقتی استدلال‌های موافق و مخالف یک موضوع ساختار منطقی پیدا کردند، باید ارزیابی شوند. در این مرحله استدلال‌هایی که شواهد محکمی پشتوانه آن‌ها نیست را باید حذف کنید.

۶. بهترین راه‌حل را شناسایی کنید

درنهایت، شما آماده هستید تا نتیجه نهایی را اعلام کنید. برای شناسایی بهترین راه‌حل، بین علت و معلول ارتباط برقرار کنید. یادتان باشد ممکن است بیشتر از یک راه‌حل وجود داشته باشد.

اغلب، مشکلاتی که با آن روبه‌رو هستیم، پیچیده هستند. فرآیند تفکر انتقادی لزوماً به یک راه‌حل قطعی منتهی نمی‌شود؛ اما به شما کمک می‌کند تا متغیرهای مختلف را درک کنید تا بتوانید آگاهانه‌تر تصمیم بگیرید.

شش سوال کلیدی تفکر نقاد

برای اینکه در حل مسائلتان از تفکر نقاد استفاده کنید، از شش سوال کلیدی زیر حتما استفاده کنید. این دسته از سوالات به ما در جمع‌آوری اطلاعات و نتیجه‌گیری نهایی کمک می‌کند. این سوالات که با نام سوالات «چ» شناخته می‌شوند و به آن‌ها wh question هم می‌گویند، عبارتند از:

1. چه چیزی؟ (what): در حال بررسی چه موضوعی هستیم؟ چه چیزی می‌دانیم؟ چه پیش‌فرض‌هایی داریم؟
2. چه کسی؟ (who): چه کسی ضرر می‌کند؟ به نفع چه کسی است؟ افراد تاثیرگذار در مساله چه کسانی هستند؟
3. چه جایی؟ (where): آیا مشکل مدنظر تحت تاثیر شرایط مکانی است؟ از کجا می‌توانم اطلاعات بیشتری به دست آوریم؟ 
4. چه زمانی؟ (when): چه زمانی وارد عمل شویم؟ چه زمانی می‌فهمیم موفق شده‌ایم؟ 
5. چگونه؟ (how): این ایده چگونه باعث موفقیت یا شکست ما می‌شود؟ چگونه می‌توان شرایط را تغییر داد؟
6. چرا؟ (why): چرا این چالش وجود دارد؟ چرا این موضوع در کسب و کار ما تاثیر می‌گذارد؟ 

راه‌های پرورش و تقویت تفکر انتقادی

شنیدن این واقعیت که همه ما می‌توانیم تبدیل به متفکران انتقادی شویم، خبر خوبی است؛ اما مانند هر مهارت دیگری نیاز است وقت خود را به تمرین و تقویت عظلات تفکر ‌خود اختصاص دهیم و در این مسیر استمرار و دیسیپلین داشته باشیم. در این بخش راهکارهای پرورش تفکر انتقادی را باهم بررسی می‌کنیم.

۱. کنجکاو باشید و‌ زیاد سوال بپرسید

کنجکاوی به شما کمک می‌کند مدام در حال یادگیری باشید و ذهنتان را ورزیده نگه دارید. وقتی کنجکاو باشید، درباره به همه‌چیز سوال دارید. اگر می‌خواهید تفکر انتقادی خود را توسعه دهید، وقت آن رسیده است فردی پرسشگر باشید.

وقتی کسی ایده یا قضاوتی را به اشتراک می‌گذارد، آن را به‌راحتی نپذیرید. کنجکاوی خود را زیاد کنید و برای دریافت جزئیات بیشتر، سؤالات باز بپرسید و موضوع را بیشتر بررسی کنید. درباره پرسشگری دو نکته قابل‌توجه وجود دارد:

1. اول اینکه هر سوالی، سوال خوب نیست؛ پس صرفا پرسیدن سوال شما را به متفکر نقاد تبدیل نخواهد کرد.
2. دوم خاصیت سوال این است که روند فکری را روشن می‌کند؛ بنابراین سوال می‌پرسیم تا به روند تفکر‌خود فکر کنیم و از نحوه فکر کردنمان آگاه شویم.

۲. خود را به چالش بکشید

خارج شدن از دایره امنیت می‌تواند برای هرکس سخت باشد؛ زیرا مغز ما تمایل دارد ما را در وضعیت راحت و امن نگه دارد. وقتی صحبت از به چالش کشیدن خود می‌شود، به چالش کشیدن مفروضات و پیش‌فرض‌ها بخش بزرگی از ماجراست.

همه ما از این ضربه شیرین دوپامین که احساس می‌کنیم حق با ماست لذت می‌بریم. چیزی را می‌پذیریم که که قبلا در افکار خود آن را تأیید کرده‌ایم! به این کار اصطلاحا سوگیری تایید می‌گویند؛ یعنی چیزهایی را تایید می‌کنیم که به نظر خودمان درست است و باقی چیزها را رد می‌کنیم.

سوگیری‌های شناختی یکی از موانع تفکر‌نقاد است. پیش‌فرض‌های خودتان را شناسایی کرده و درستی آن‌ها را به چالش بکشید.

۳. خود را ارزیابی کنید

برای توسعه بیشتر تفکر انتقادی، باید به گذشته نیز نگاه کنیم. فقط حل مساله در زمان حال نیست که اهمیت دارد. اگر به تقویت تفکر انتقادی فکر می‌کنید، نیاز است هرازگاهی به تصمیمات قبلی خود و راهی که برای تصمیم‌گیری طی کرده‌اید، نگاه و خودتان را ارزیابی کنید.

دنیا در حال تغییر است و در آن هیچ چیز ثابتی وجود ندارد. ما نیز در حال تغییریم. بررسی و ارزیابی نحوه تفکر و تصمیم‌گیری در گذشته می‌تواند کمک کند پیش‌فرض‌هایتان را شناسایی کرده و بنابراین به شما در تصمیم گیری‌های آینده کمک کند.

ژورنال نویسی یکی از کارهایی است که به شما در ارزیابی کمک خواهد کرد. افکار خود را بنویسید تا در آینده بتوانید آن‌ها را ارزیابی کنید.

۴. دیدگاه‌های مخالف خود را بشنوید

خود را در معرض مخالفان قرار دهید. قطعا کار راحتی نخواهد بود؛ اما به شما دیدگاه متفاوتی می‌دهد. بعضی افراد ادعا می‌کنند بسیار کتاب می‌خوانند؛ اما آن‌ها تنها کتاب‌هایی را می‌خوانند که اطلاعات و دانش قبلی‌شان را تایید می‌کند!

برای تقویت تفکر نقاد نیاز است ایده‌های مختلف را در نظر بگیرید. اطلاعاتی که دانش شما را نقض می‌کند و دیدگاه‌هایی که مخالف دیدگاه شماست را نیز در نظر بگیرید و خود را با ایده‌ها و نظرات مخالفتان به چالش بکشید

５. عواقب تصمیماتتان را در نظر بگیرید

احتمالاً بهترین راه برای بهبود مهارت‌های تفکر انتقادی این است که از خود بپرسید: عواقب این تصمیم چیست؟ هر تصمیمی که می‌گیریم، عواقبی دارد. هیچ دارویی بدون عوارض جانبی وجود ندارد. فقط عوارض جانبی بعضی داروها نسبت به بقیه کمتر است.

موضوع این است که عواقب تصمیمات ما چیزی نیست که در لحظه گریبان ما را بگیرد. ممکن است سال‌ها طول بکشد تا بابت کاری که در حال حاضر انجام می‌دهید، هزینه‌ای سنگین پرداخت کنید.

می‌توانید از تکنیک ۱۰، ۱۰، ۱۰ استفاده کنید. هربار که تصمیمی گرفتید از خود سوال کنید عواقب این تصمیم در ۱۰ دقبقه آینده چیست؟ در ماه آینده چطور؟ در ۱۰ سال آینده چطور؟

۶. عادات خود را کنترل کنید

اگر سیستم تصمیم‌گیری فعلی‌تان براساس لذت آنی است، نیاز است کمی تجدیدنظر کنید. همان‌طورکه در راهکار قبلی گفتیم، در نظر گرفتن عواقب تصمیم به شما در نقادانه فکر کردن کمک می‌کند؛ بنابراین به عادات خود نگاه کنید. آیا عادات الان شما می‌تواند در محقق شدن آنچه به دنبالش هستید، به شما کمک کند؟

کوچینگ چطور به تقویت تفکر نقاد کمک می‌کند؟

قبل از اینکه این بخش را بخوانید، اگر درباره کوچینگ اطلاعات کافی ندارید، حتما مقاله کوچینگ چیست را مطالعه کنید. تفکر نقاد بسیار وابسته به سوالات درست است. ازآنجایی‌که کوچ‌ها آموزش می‌بینند تا سوالات کارامد و موثر بپرسند، جلسات کوچینگ به شما در نقادانه فکر کردن کمک می‌کند. تقکر انتقادی یکی از مهارت‌هایی است که کوچ‌ها در جلسات کوچینگ از آن استفاده می‌کنند.

این مهارت به آن‌ها اجازه می‌دهد تا دلایل شما را قبول نکنند، باورها و پیش‌فرض‌هایتان را به چالش بکشند و شما را به متفاوت فکر کردن دعوت کنند. کوچ توجه شما را به نحوه تفکرتان جلب می‌کند تا بتوانید مجدد افکار خود را بازبینی کنید. این تفکر نقاد است که به کوچ کمک می‌کند تا از شما بخواهد احتمالات و عواقب اقدامات خود را بسنجید، خود را ارزیابی کنید و خارج از چهارچوب‌های متعارف فکر‌ کنید.

نتیجه‌گیری

بدون تفکر انتقادی، چگونه می‌توانیم زندگی معناداری داشته باشیم؟ ما به این مهارت نیاز داریم تا خودمان را انعکاس دهیم و شیوه‌های زندگی و نظرات خود را توجیه کنیم. تفکر نقادانه ابزارهایی را در اختیار ما قرار می‌دهد تا خودمان را به روشی ارزیابی کنیم که نیاز داریم، تصمیمات بهتری بگیریم و آگاهانه‌تر تصمیم‌گیری کنیم.

با تمرین تفکر انتقادی، هم افکار و هم تصمیمات شما می‌توانند تغییر مثبتی در زندگی شما (چه در سطح حرفه‌ای و شخصی) ایجاد کنند. شما می‌توانید با کار کردن روی مهارت‌های تفکر انتقادی خود تا جایی که می‌توانید زندگی‌تان را بهبود بخشید.